Μία άποψη: Οι παράξενες ιστορίες του ευρώ

Mary Beard
http://www.bbc.co.uk/news/magazine-15790507

Mετάφραση: Άννα Κόκκαλη

Ενώ το ευρώ κλυδωνίζεται, η  συγγραφέας και ακαδημαϊκός Mary Beard aνaτρέχει σε παλιές ιστορίες από τη μυθολογία και την ιστορία, όπως αποτυπώνονται  στα μεταλλικά νομίσματα.

Εν μέσω όλης αυτής της μακροοικονομικής συζήτησης σχετικά με το ευρώ, από την οποία οι περισσότεροι, για να είμαστε ειλικρινείς δεν καταλαβαίνουμε ούτε λέξη, ανάμεσα σε όλες αυτές τις κουβέντες περί  διασώσεων και ομολόγων, περί στάσης πληρωμών και διπλής ύφεσης , κανείς δεν είχε πολλά να πει για το ίδια τα κέρματα και τα χαρτονομίσματα. Εννοώ για ό,τι πραγματικά βλέπουμε  στα χαρτονομίσματα του ευρώ, και κυρίως στα  κέρματα του ευρώ.
 Ρίξτε μια προσεκτική ματιά στην κύρια και στην πίσω όψη των νομισμάτων και θα βρείτε μάλλον μερικές αμήχανες πλευρές της ευρωπαϊκής Ιστορίας και  πολιτικής - και ακόμη μια ιστορία που ανάγεται στην πρώτη προσπάθεια για μια ευρωπαϊκή νομισματική ένωση, 2.500 χρόνια πριν.

Κατά ειρωνικό τρόπο, λαμβάνοντας υπόψη τι έχει συμβεί τους τελευταίους λίγους μήνες, εγκέφαλος αυτής της αρχέτυπης ευρωζώνης ήταν οι αρχαίοι έλληνες, η Αθήνα, στα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα.


Φυσικά, τα σχέδια του σημερινού ευρώ είναι, σε κάποιο βαθμό, προϊόν συμβιβασμού. Από τη στιγμή που εμφανίστηκαν, τα νομίσματα ήταν πάντα εθνικά και πολιτικά σύμβολα. Οι βασιλείς της Λυδίας στη σύγχρονη Τουρκία, οι οποίοι έκοψαν τα πρώτα μεταλλικά νομίσματα γύρω στα 600 π.Χ. , δεν το έκαναν για να διευκολύνουν το εμπόριο ή για να αναθερμάνουν την οικονομία της Λυδίας, αλλά για να επιδείξουν  τον πλούτο, τη δύναμη και την ταυτότητά τους - με το χαρακτηριστικό έμβλημα ενός λιονταριού αποτυπωμένο με σφραγίδα σε καθένα από αυτά.

Έτσι, όταν το 2002 εμφανίστηκε το νόμισμα του ευρώ, υπήρξε συμβιβασμός μεταξύ των συμβόλων της νέας νομισματικής ένωσης και εκείνων των εθνικών κρατών που την απαρτίζουν. Τα χαρτονομίσματα θα ήταν πανομοιότυπα  διακοσμημένα με μάλλον ανέμπνευστες γενικές εικόνες της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής - ως επί το πλείστον παράθυρα, αψίδες και γέφυρες, όμως, ενώ στη μια όψη των κερμάτων θα εμφανιζόταν παντού ο ίδιος χάρτης  της Ευρώπης, στην άλλη όψη, την κύρια, υπήρχε χώρος για εθνικά διακριτές παραστάσεις.

Οι μοναρχίες της Ευρωχώρας ήταν λίγο πολύ υποχρεωμένες να διαλέξουν το βασιλιά, τη  βασίλισσα ή το Μεγάλο Δούκα για την κύρια όψη του νομίσματος –ή και τον πάπα για την Πόλη του Βατικανού, όταν θα επέλεγε να κόψει νόμισμα .Αλλά οι υπόλοιπες  - από την Αυστρία έως τη Σλοβενία - ήταν ελεύθερες να επιλέξουν ανάμεσα σε μια ποικιλία εθνικών συμβόλων  ή συνθημάτων.


Κάποιοι προτίμησαν την απλότητα: σε όλες τις υποδιαιρέσεις και τα πολλαπλάσια του ιρλανδικού ευρώ απεικονίζεται μια άρπα, από το κέρμα των  2 € μέχρι και το μικροσκοπικό 1 λεπτό. Η Εσθονία επέλεξε ό,τι πιο τυποποιημένο: ένα χάρτη της Εσθονίας.

Άλλοι, όμως, προτίμησαν ηχηρές αλλαγές. Η Γαλλία, για παράδειγμα, κόλλησε το «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα» σε μερικά νομίσματα, καθώς και μια παραδόξως αγριωπή Marianne, τη γυναικεία αλληγορική μορφή που συμβολίζει τη γαλλική δημοκρατία, σε κάποια άλλα. Στον ιστότοπο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας επιχειρείται η ερμηνεία αυτής της βλοσυρής μορφής: «Το αποφασιστικό της πρόσωπο ενσαρκώνει τον πόθο για μία ισχυρή και μακρόβια Ευρώπη».

Η Ιταλία επέλεξε ένα διαφορετικό έργο τέχνης για κάθε υποδιαίρεση του ευρώ - με την προσφιλή αγαπημένη της αρένα, της μαζικής σφαγής, το Κολοσσαίο, να υποβιβάζεται στο κέρμα των 5 λεπτών. Η Αυστρία, επίσης, διαθέτει ένα διαφορετικό σχέδιο για κάθε υποδιαίρεση: από την προτομή του Μότσαρτ μέχρι το περίφημο Κτίριο της Απόσχισης στη Βιέννη ,«το σύμβολο της γέννησης μιας νέας εποχής που σήμερα αντιπροσωπεύει το πέρασμα σε μια νέα νομισματική εποχή», όπως τονίζεται με σοβαρό ύφος , στον ιστότοπο  της ΕΚΤ, και πάλι με ειλικρίνεια, αλλά όπως αντιλαμβανόμαστε εκ των υστέρων μάλλον δηκτικά .


Όμως την καλύτερη τροφή για σκέψη την προσφέρει το ελληνικό ευρώ. Στα μικρότερης αξίας κέρματα εμφανίζεται  μια σειρά από αρχαία σκάφη, ενώ  στα κέρματα των 10, 20 και 50 λεπτών προβάλλεται ένας ήρωας του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα κατά των Τούρκων. Τα νομίσματα, όμως , του 1 και των 2 ευρώ παραπέμπουν, με διαφορετικό τρόπο το καθένα, στην κλασική αρχαιότητα.

Σε στενόχωρη θέση βρίσκεται το ευρώ με το σύμβολο της Αθηνάς, της θεάς της σοφίας και της εξυπνάδας .

Το γεγονός αυτό δεν πρέπει να μας εκπλήττει. Οι Έλληνες πολιτικοί θεωρούν τον εαυτό τους κατευθείαν απόγονο του αρχαίου κλασικού κόσμου. Μάλιστα, σκέφτομαι συχνά ότι η νοσταλγία είναι εξίσου ολέθρια  για το σύγχρονο ελληνικό κράτος όπως και οι υπερβολικές δαπάνες και η κακή λογιστική.
 Αλλά στην περίπτωση αυτή, πρέπει να υπάρχουν πολλοί Έλληνες που, εκ των υστέρων, αναρωτιούνται αν η επιλογή αυτών των κλασικών παραστάσεων στα κέρματα  ήταν τόσο έξυπνη, όπως φαινόταν κάποτε. Μήπως  επιβεβαιώνεται ότι το έξυπνο πουλί από τη μύτη πιάνεται;

Στο κέντρο του νομίσματος των 2 ευρώ υπάρχει ένας ταύρος, και στην πλάτη του φέρει ένα νέο κορίτσι. Με την πρώτη ματιά, αν δεν ξέρετε κλασική μυθολογία, ίσως να νομίσετε ότι είναι ένα σήμα του κόμματος των Πράσινων: ένα σύμβολο της αρμονικής συμβίωσης ανθρώπων και ζώων.

Στην πραγματικότητα, πρόκειται για ένα βιασμό. Ο  Δίας, ο βασιλιάς των θεών, αρπάζει την πριγκίπισσα Ευρώπη από τη γενέτειρα της, την Τύρο του Λιβάνου.


Σύμφωνα με το μύθο, ο Δίας (για να χρησιμοποιήσουμε έναν ευφημισμό,  όπως τα περισσότερα βιβλία ιστορίας) είχε "ερωτευτεί" τη μικρή Ευρώπη , και προκειμένου να καταφέρει να την πάρει μαζί του  , μεταμορφώθηκε σε ταύρο και κατέβηκε στην παραλία όπου εκείνη έπαιζε με τις φίλες της. Την πλησίασε ήσυχα, έγλειψε τα χέρια της και την ενθάρρυνε να ανέβει επάνω του και να στολίσει τα κέρατά του με λουλούδια.
 Μόλις όμως το κορίτσι ανέβηκε στην πλάτη του, εκείνος πέταξε  μακριά (στην κυριολεξία – γιατί οι  θεοί  μπορούν  να πετάξουν), και πήγε την τρομοκρατημένη Ευρώπη στην ερωτική φωλίτσα του στην Κρήτη.


Έλληνες και Ρωμαίοι  συγγραφείς μιλούν γι’ αυτή την ιστορία με τρόπους που μας θυμίζουν τα όσα ακούγονται σήμερα στις  σύγχρονες  αίθουσες των δικαστηρίων όταν εκδικάζεται κάποια υπόθεση βιασμού. Μήπως η Ευρώπη ήταν ασυλλόγιστη και αφελής; Μήπως αυτή προκάλεσε τον Δία ; Μήπως ήταν  υπό την επήρεια ναρκωτικών; Μήπως  , εξαρχής το ήθελε;

Όμως η ουσία είναι ότι –παρά τα ελαφρυντικά που επικαλούνται οι συνήγοροι- αυτό που έγινε ήταν βιασμός.

 Μπορείτε να καταλάβετε γιατί οι Έλληνες θα ήθελαν να έχουν αυτή την εικόνα στο ευρώ τους. Παρά το άβολο γεγονός ότι η πριγκίπισσα Ευρώπη καταγόταν από το Λίβανο, το όνομά της δόθηκε τελικά στην ήπειρο της Ευρώπης. Το μυθολογικό έμβλημα στο νόμισμα παραπέμπει στον ισχυρισμό ότι χωρίς την  Ελλάδα δεν θα υπήρχε η Ευρώπη - ότι η Ελλάδα δημιούργησε την ήπειρο.


Όπως και να ΄χει, όμως μου είναι δύσκολο να καταλάβω πώς οι Έλληνες συμβιβάστηκαν τόσο εύκολα με την ιδέα να κυκλοφορούν με μια εικόνα βιασμού στα ψιλά που κουδουνίζουν στην τσέπη τους.

Μήπως δεν σκέφτονται το παρασκήνιο που υπάρχει πίσω από αυτή την γοητευτική εικόνα του κοριτσιού και του ταύρου, ή για το τι επρόκειτο να συμβεί στη συνέχεια; Και πώς αισθάνονται τώρα,  όταν οι έλληνες δημοσιογράφοι μιλούν  για το «βιασμό» και τη   «συκοφάντηση» της χώρας τους ;Ποιο νέο νόημα αποκτά αυτή η ιστορία της Ευρώπης και του ταύρου;

Αλλά το ελληνικό νόμισμα του 1 ευρώ στην Ελλάδα οδηγεί σε ακόμη πιο ενδιαφέρουσες - και αμφίσημες - κατευθύνσεις. Το σχέδιό του είναι ακριβές αντίγραφο ενός αθηναϊκού τετράδραχμου του 5ουπ.Χ. αιώνα, όπου απεικονίζεται μια καχύποπτη κουκουβάγια με ζωηρό βλέμμα ,που σας κοιτάζει κατάματα.
 Αυτό το μικρό πουλί ήταν το σύμβολο της Αθηνάς, θεάς της σοφίας και της εξυπνάδας  - και προστάτιδας της πόλης της Αθήνας. Σχεδόν όλα τα αρχαία αθηναϊκά νομίσματα φέρουν αυτό το έμβλημα, κάνοντας τη φράση «κομίζω γλαύκας εις Αθήνας» λίγο πολύ ισοδύναμη με τη δική μας «κάρβουνα στο Νιούκαστλ» .

 Αλλά εδώ είναι που υπεισέρχεται  η πρώτη νομισματική ένωση
Οι Αθηναίοι επέβαλαν το δικό τους ενιαίο νόμισμα υπό την απειλή της θανατικής ποινής

Η Αθήνα του 5ου π.Χ. αιώνα ήταν μια δημοκρατία (η πρώτη, παγκοσμίως, όπως οι Νεοέλληνες ισχυρίζονται). Ήταν επίσης μια εκμεταλλευτική αυτοκρατορία, που έλεγχε πολλά άλλα κράτη στη Μεσόγειο.


Κάποια στιγμή γύρω στα 440 π.Χ., οι Αθηναίοι αποφάσισαν να απαλλάξουν όλους αυτούς τους λαούς από τα δικά τους νομίσματα που έφεραν,  τα εθνικά τους εμβλήματα  και να επιβάλουν  τη χρήση της αθηναϊκής «κουκουβάγιας». Μάλιστα, κάποια από τα σχετικά δημόσια διατάγματα, χαραγμένα σε πέτρα με μορφή επιγραφής, διασώζονται μέχρι σήμερα σε διάφορες περιοχές της αθηναϊκής αυτοκρατορίας.

Όπως διαβάζουμε, οι κανόνες ήταν αρκετά αυστηροί. Δεν περιορίζονταν μόνο στο νόμισμα, αλλά επεκτείνονταν στα μέτρα και στα σταθμά (το αρχαίο ισοδύναμο της επιβολής όχι μόνο του ευρώ, αλλά και του μέτρου και των γραμμαρίων). Τα υποτελή κράτη έπρεπε να φέρουν τα παλιά νομίσματά τους στην Αθήνα και εκεί να παραλάβουν τα νέα –με σημαντικό κέρδος για το ταμείο της Αθήνας. Η μη συμμόρφωση μπορούσε  να οδηγήσει στην απώλεια της ιδιότητας του πολίτη ή  ακόμη και στη  θανατική ποινή.

Οι σύγχρονοι ιστορικοί προβληματίζονται διαρκώς για το τι πραγματικά συνέβαινε. Μήπως ο σκοπός των Αθηναίων ήταν απλώς το κέρδος; Ήταν τα κράτη της αυτοκρατορίας πραγματικά πρόθυμα να ενταχθούν στην αθηναϊκή ζώνη; Αν ναι, οι απειλές περί  θανατικής ποινής φαίνονται κάπως  περιττές.


Και η νομοθεσία όντως πέτυχε την εξάλειψη των άλλων νομισμάτων και την καθιέρωση της κουκουβάγιας σε όλη την αυτοκρατορία; Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι.


Αλλά σε κάθε ερμηνεία, είναι δύσκολο αποφύγουμε το συμπέρασμα ότι οι Αθηναίοι ιμπεριαλιστές χρησιμοποιούσαν τη νομισματική ένωση για να επιδείξουν την πολιτική τους δύναμη  - και δύσκολο να μην  σκεφτούμε  ότι η εκδίκηση ήρθε, τελικά, 25 αιώνες αργότερα.


Αλλά πριν γίνουμε χαιρέκακοι ή γελάσουμε με την άστοχη επιλογή των Ελλήνων στην παράσταση του ευρώ -  βιασμό ή κουκουβάγια - θα πρέπει να εξετάσουμε τη δική μας επιλογή.


Πρόσφατα ένας αλλοδαπός φοιτητής στο Κέμπριτζ μού έδειξε την άδεια παραμονής του στο Ηνωμένο Βασίλειο. Μια πλαστικοποιημένη κάρτα με ένα βιομετρικό μικροτσίπ, σαν και αυτό που μας είχαν απειλήσει ότι θα ενσωματωθεί σε όλες τις νέες ταυτότητες, αλλά τώρα περιορίζεται μόνο στους κατόχους βίζας.

Τι νομίζετε ότι είναι το σύμβολο στην πάνω αριστερή γωνία; Είναι τα  αστέρια  της ΕΕ «και» , όπως το έχει επιβεβαιώσει  το Υπουργείο Εσωτερικών– ο ίδιος ακριβώς  ταύρος. Η γυναίκα-θύμα έχει εξαφανιστεί και δεν απομένει παρά μόνο ο βιαστής που εγγυάται στον ξένο ότι έχει δικαίωμα να  ζει εδώ.

Μετάφραση: Άννα Κόκκαλη Tlaxcala



Mary Beard

Η Mary Beard (γενν. 1955) είναι μια προκλητικά ανατρεπτική σχολιάστρια τόσο του σύγχρονου όσο και του αρχαίου κόσμου. Είναι καθηγήτρια  Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ και συνεργάτιδα του Newnham College. Είναι συντάκτρια  του Times Literary Supplement,  δημιουργός  του blog A Don's Life, το οποίο περιλαμβάνεται στο The Times ως τακτική στήλη, καθώς και συνεργάτιδα  του BBC News Magazine.
 
Βιβλία της:

• Rome in the Late Republic (with Michael Crawford, 1985, revised 1999); ISBN 0-7156-2928-X
• The Good Working Mother's Guide (1989); ISBN 0-7156-2278-1
• Pagan Priests: Religion and Power in the Ancient World (as editor with John North, 1990); ISBN 0-7156-2206-4
• Classics: A Very Short Introduction (with John Henderson, 1995); ISBN 0-19-285313-9
• Religions of Rome (with John North and Simon Price, 1998); ISBN 0-521-30401-6 (vol. 1), ISBN 0-521-45015-2 (vol. 2)
• The Invention of Jane Harrison (Harvard University Press, 2000); ISBN 0-674-00212-1
• Classical Art from Greece to Rome (with John Henderson, 2001); ISBN 0-19-284237-4
• The Parthenon (Harvard University Press, 2002); ISBN 1-86197-292-X
• The Colosseum (with Keith Hopkins, Harvard University Press, 2005); ISBN 1-86197-407-8
• The Roman Triumph (Harvard University Press, 2007); ISBN 0-674-02613-6
• Pompeii: The Life of a Roman Town (2008); ISBN 1-86197-516-3 (U.S. title: The Fires of Vesuvius: Pompeii Lost and Found; Harvard University Press)