«Και αν μας λείψη η εξωτερική επικουρία, δεν υπάρχει φόβος να καταστραφώμεν»

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στο «Ελεύθερο Βήμα» 80 χρόνια πριν – Ο τότε πρωθυπουργός γράφει για την κατάσταση και το μέλλον της χώρας λίγο πριν την πτώχευση του 1932 και τις πιθανές συνέπειές της

Από Το Βήμα

Του Γιώργου Μαλούχου

Αν και πάρα πολλά διαφέρουν, επίσης πολλά παραπέμπουν έντονα στο σήμερα – πάντως, η πτώχευση του 1932 είναι από κάθε άποψη η πιο «κοντινή» στις σημερινές συνθήκες από κάθε άλλη που γνώρισε η Ελλάδα. 

Ήταν ακριβώς πριν από ογδόντα χρόνια, τον Ιανουάριο του 1932, όταν ο τότε πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος προετοιμαζόταν για μια καθοριστικής σημασίας περιοδεία στη Ρώμη, το Παρίσι και το Λονδίνο με σκοπό να πετύχει την οικονομική στήριξη της Ελλάδας που ήταν έτοιμη να καταρρεύσει υπό το βάρος του χρέους προς τους ξένους ομολογιούχους.


Το ταξίδι του Βενιζέλου, που πραγματοποιήθηκε το τελευταίο δεκαήμερο του Ιανουαρίου, τελικά, δεν έφερε αποτελέσματα. Οι τρεις πρωτεύουσες αρνήθηκαν το δανεισμό. Την ίδια στιγμή, οι επιπτώσεις του Κραχ του 1929 δεν άφηναν περιθώρια για ανάλογες ενέργειες προς τις ΗΠΑ, ενώ η Γερμανία προετοιμαζόταν ήδη για τη δική της πτώχευση κυρίως λόγω των αποζημιώσεων του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.


Λίγο αργότερα, τον Απρίλιο του ίδιου έτους, το θέμα της Ελλάδας είχε πλέον παραπεμφθεί στην Κοινωνία των Εθνών που συνεδρίαζε στη Γενεύη, όπου επίσης ταξίδεψε ο Βενιζέλος, χωρίς πάλι να πετύχει ευνοϊκή για τη χώρα απόφαση στο αίτημά του για πενταετή καθυστέρηση πληρωμών και διεθνές δάνειο 50 εκ. δολαρίων. Ήταν η τελευταία προσπάθεια...


Η πτώχευση

Η άρνηση που εισέπραξε η Ελλάδα στη Γενεύη οδήγησε τελικά σε κυβερνητική κρίση με την παραίτηση του υπουργού Οικονομικών Γεωργίου Μαρή στις 22 Απριλίου και την ανάληψη του υπουργείου από τον Κυριάκο Βαρβαρέσο, ο οποίος, λίγο μετά, στις 21 Μαΐου, κήρυξε τη χώρα σε πτώχευση. Πέντε μέρες αργότερα, η κυβέρνηση Βενιζέλου πέφτει και σχηματίζεται κυβέρνηση Αλέξανδρου Παπαναστασίου.

Εν τω μεταξύ, στις 20 Μαρτίου 1932, το «Ελεύθερον Βήμα» δημοσιεύει το αναδημοσιευόμενο εδώ κείμενο του Ελευθερίου Βενιζέλου σχετικά με το ζήτημα. Σε αυτό ο πρωθυπουργός περιγράφει τις προσπάθειές του στην Ευρώπη, καλεί σε σχηματισμό οικουμενικής κυβέρνησης αλλά, το κυριότερο, κατακεραυνώνει, από την πρώτη κιόλας φράση του, το κλίμα ηττοπάθειας της εποχής, εκτιμώντας ότι, τελικά, «και αν μας λείψει η εξωτερική επικουρία, δεν υπάρχει φόβος να καταστραφώμεν», ενώ εξηγεί και το γιατί:

Το κείμενο του Ελευθερίου Βενιζέλου παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον και η ανάγνωσή του εισφέρει διαστάσεις του προβλήματος και πολιτικές απόψεις που, ειδικά σήμερα, παρά τις πολύ μεγάλες διαφορές των εποχών και των συνθηκών, αξίζει όσο ποτέ να διαβαστούν με πολύ μεγάλη προσοχή. 


Ο Βενιζέλος δικαιώθηκε

Η πτώχευση τελικά επήλθε. Όμως, στην ουσία, τα πιο σοβαρά προβλήματα, εντοπίστηκαν στη συρρίκνωση του τραπεζικού τομέα με το κλείσιμο πολλών τραπεζών μέχρι τα τέλη του έτους. 

Στο γενικότερο όμως πλαίσιο, οι εξελίξεις σε πολύ μεγάλο βαθμό δικαιώνουν τον Βενιζέλο: ήδη από το 1933, η οικονομική δραστηριότητα στην Ελλάδα καταγράφει αύξηση 6%, η οποία το 1935 εκτινάσσεται στο 13,5%. Όσο για τα αποθεματικά της Τράπεζας της Ελλάδος, από 7,5 εκατομμύρια δολάρια που ήταν κατά την περίοδο της πτώχευσης, φτάνουν στα 44,7 εκατομμύρια δολάρια μόλις μέσα σε δύο χρόνια, το 1934. 

Και η νομισματική κυκλοφορία από το 1932 μέχρι το 1939 υπερδιπλασιάζεται, για να ξεπεράσει τα 9 δισ. δολάρια τη χρονιά πριν η Ελλάδα μπει στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η Ελλάδα, όπως προέβλεψε ο Βενιζέλος, δεν διαλύθηκε τελικά από την πτώχευση του '32, ενώ η κοινωνία γρήγορα ορθοπόδησε και πάλι, αν και η υπόθεση της διαχείρισης του χρέους κάθε άλλο παρά τελειώνει εκεί: αυτό εξακολουθεί να είναι το βασικό θέμα της χώρας και έχει «καταπιεί» σειρά από κυβερνήσεις μέχρι και το 1936, όταν ο Ιωάννης Μεταξάς έρχεται στην εξουσία.


Από τον Βενιζέλο στον Μεταξά: χρέος, παλινόρθωση, δικτατορία

Η άνοδος του Μεταξά στην πρωθυπουργία δεν γίνεται τον Αύγουστο, όπως πολλοί πιστεύουν, αλλά στα τέλη Απριλίου, έχοντας λάβει 241 ψήφους κατά τη σχετική διαδικασία στη Βουλή. 

Ο κύριος λόγος που η Βουλή του έδωσε αυτή την εξουσία με πίεση των ανακτόρων και με έκτακτες αρμοδιότητες, ήταν ακριβώς το χρέος και ιδίως ότι τα μεγάλα κόμματα, έπειτα από σχεδόν τέσσερα χρόνια που ανεβοκατέβαιναν κυβερνήσεις, δεν είχαν πια καμία διάθεση να αναλάβουν τις σχετικές ευθύνες...

Ο Μεταξάς προτάθηκε από τον βασιλιά για πρωθυπουργός μετά τον θάνατο του Δεμερτζή στην κυβέρνηση του οποίου ήταν αντιπρόεδρος και υπουργός Αμύνης. Εν τω μεταξύ,, είχε πεθάνει και ο Ελευθέριος Βενιζέλος. 

Όπως ο ίδιος ο Μεταξάς έχει γράψει στα απομνημονεύματά του, ο βασιλιάς, που μόλις πριν από λίγους μήνες είχε επιστρέψει στην Ελλάδα και είχε αναλάβει και πάλι το θρόνο, είχε σαν κύριο μέλημά του την ικανοποίηση του Συμβουλίου των Ομολογιούχων και της αγγλικής κυβέρνησης που τους στήριζε. 

Μάλιστα, σε γράμμα του προς τον Έλληνα πρέσβη στο Λονδίνο, αναφέρει ότι είχε υποστεί τέτοια πίεση από το θρόνο για το θέμα, που λίγο έλειψε να παραιτηθεί από πρωθυπουργός! Τόσο η παλινόρθωση του 1935 όσο και η επιβολή της δικτατορίας του 1936, έχουν άμεση διασύνδεση με το χρέος, περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο γεγονός της δημόσιας ζωής του τόπου εκείνη την περίοδο.

Ο Μεταξάς κυβέρνησε κοινοβουλευτικά από τον Μάιο μέχρι τον Ιούλιο και στις 4 Αυγούστου κήρυξε δικτατορία. Σε όλο αυτό το διάστημα από τον Απρίλιο μέχρι τις αρχές Αυγούστου, χρειάστηκε να προσφύγει σε διατάγματα, για τα οποία είχε την εν λευκώ εξουσιοδότηση της Βουλής που είχε μόνη της αναστείλει τις λειτουργίες της. 

Άλλωστε, στις αγορεύσεις της συνεδρίασης της παροχής ψήφου εμπιστοσύνης, υπήρξαν έντονες φωνές που προσπαθούσαν να πείσουν το σώμα ότι θα έπρεπε να αποφύγει τον «ακρωτηριασμό» ή την «αυτοκτονία» της δημοκρατίας, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. 

Ο Άγγλος πρέσβης στην Αθήνα, καλούσε με αναφορές του το Λονδίνο και το Συμβούλιο των Ομολογιούχων να δεχθούν τις ρυθμίσεις που πρότεινε ο Μεταξάς, φτάνοντας να πει ότι «αν έρθουν οι πολιτικοί δεν θα σας δώσουν πεντάρα»...


Από τη δικτατορία στον πόλεμο

Στις 20 Αυγούστου, μόλις δύο εβδομάδες αργότερα από την επιβολή της δικτατορίας, ο Μεταξάς επισκέπτεται τον βασιλιά Γεώργιο Β στην Κέρκυρα, όπου φιλοξενούσε τον Εδουάρδο τον Η της Αγγλίας, για να τους ανακοινώσει ότι η κυβέρνησή του συμφώνησε τελικά με το Συμβούλιο των Ομολογιούχων για τη ρύθμιση του χρέους.

Όμως, το κλίμα ευφορίας που επικράτησε στη συνάντηση της Κέρκυρας, δεν κράτησε πολύ. Το θέμα, παρά την επίτευξη συμφωνίας, τελικά, δεν έληξε, καθώς, το 1937, το Συμβούλιο των Ομολογιούχων ζήτησε και νέα διαπραγμάτευση.

Τελικά μόνον η έλευση του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, που επίσης η έκρηξή του είχε πίσω της μεταξύ άλλων και το μέγα ζήτημα της γερμανικής χρεοκοπίας με κύρια αιτία τις πολεμικές αποζημιώσεις του Πρώτου Παγκοσμίου, ήταν εκείνη που στάθηκε ικανή να θέσει οριστικά το πρόβλημα του χρέους σε δεύτερη μοίρα...