Σκέψεις για το PISA

Του Κώστα Θεριανού*

Έχουν γραφτεί πολλά κείμενα για το PISA από το 2000 που άρχισε να εφαρμόζεται. Τα επικριτικά κείμενα εστιάζουν στο ότι το PISA τείνει να γίνει ένας διεθνής «επιθεωρητής» που θα προσπαθεί να φορμάρει τα σχολεία σε ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο αναλυτικών προγραμμάτων, τα οποία θα διδάσκονται και θα αξιολογούνται με συγκεκριμένους τρόπους.

Εδώ θα προσπαθήσουμε να κάνουμε μια συνοπτική κριτική παρουσίαση ορισμένων σημείων του PISA προκειμένου να αποκτήσει ο κάθε ενδιαφερόμενος μια γενικότερη εικόνα του συγκεκριμένου εγχειρήματος.

Τι είναι το PISA

Το πρόγραμμα PISA είναι μια διεθνή περιοδική ερευνητική δραστηριότητα. Σκοπός της είναι να συλλέξει τις επιδόσεις μαθητών 15 ετών από χώρες του ΟΟΣΑ.
Τα πεδία που ενδιαφέρουν το PISA είναι η ανάγνωση, τα μαθηματικά και οι φυσικές επιστήμες. Μέσω των ερωτηματολογίων του PISA έχουν συλλεχθεί και στοιχεία σχετικά με την στάση των μαθητών έναντι της μάθησης.

Δοκιμασίες PISA έχουν γίνει τα έτη 2000, 2003, 2006 και 2009. Υπάρχει μάλιστα και μια αλλαγή στην εστίαση του ενδιαφέροντος του κάθε ερευνητικού project. Το 2000 δόθηκε έμφαση στην κατανόηση κειμένου, ενώ στις επόμενες δοκιμασίες στα Μαθηματικά (2003) και τις Φυσικές επιστήμες (2006), όπως δείχνει και ο επόμενος πίνακας.

 Οι δοκιμασίες του PISA εξετάζουν:

- Το περιεχόμενο των γνώσεων που έχουν οι μαθητές.

- Τις διαδικασίες οικειοποίησης της γνώσης.

- Το πλαίσιο εφαρμογής της γνώσης.

Οι δοκιμασίες PISA δεν εξετάζουν την ιστορία, την οικονομία, την κοινωνιολογία, την πολιτική αγωγή. Δεν έχει για παράδειγμα μια απλή δοκιμασία του τύπου:

Σε ένα λεωφορείο μια επιβάτης αντιλαμβάνεται ότι της έχουν ανοίξει την τσάντα και της έχουν πάρει το πορτοφόλι. Δίπλα της στέκονται 3 άτομα. Μια καλοντυμένη ελληνίδα, ένας μαύρος και ένας κύριος αγνώστου υπηκοότητας με γραβάτα.

1. Ποιο άτομο είναι πιθανότερο να υποδείξει η κυρία σαν πιθανό κλέφτη και γιατί;

2. Σκεφτείτε την απάντηση σας και σχετίστε την με τις συνθήκες που επικρατούν σήμερα στην ελληνική κοινωνία.

3. Αν ο μαύρος (σε περίπτωση που υποδείχθηκε) ήταν κάποιος γνωστός ηθοποιός υπήρχε περίπτωση να υποδειχθεί ως κλέφτης και αν όχι γιατί;

Η έννοια του πολίτη, της κριτικής ανάγνωσης της κοινωνίας και της οικονομίας δεν αφορούν το PISA. Μάλλον υπονοεί ότι ο κόσμος μας είναι … ο καλύτερος δυνατός των κόσμων!

Δεν θα υπεισέρθουμε σε ζητήματα «ιεράρχησης» της γνώσης (ποια γνώση έχει περισσότερη αξία και γιατί), ούτε τι σημαίνει για τις ειδικότητες (κοινωνιολόγοι, οικονομολόγοι, πολιτικοί επιστήμονες κ.λπ.) που διδάσκουν αυτά τα μαθήματα, στις εποχές που ζούμε, η μη «αναγνώριση» τους από διεθνείς δοκιμασίες σαν «αξιόλογων» πεδίων γνώσης. Αρκούμαστε να επισημάνουμε ότι το τι διδάσκεται, πως διδάσκεται, μέσω ποιου εποπτικού υλικού, με ποια μέθοδο, σε ποια ηλικία και πως αξιολογείται συνιστούν πολιτικές επιλογές.   

Ένα δείγμα

Πριν αρκετά χρόνια, όταν ήμουν μαθητής στην πρώτη γυμνασίου, ένας καλοκάγαθος άνθρωπος που ήταν πλανόδιος μικροπωλητής συνήθιζε, προκειμένου να μας πειράξει, να μας κάνει στην πλατεία που παίζαμε την εξής ερώτηση: «Μιάμιση σαρδέλα κάνει μιάμιση δραχμή, δύο σαρδέλες πόσο κάνουν;». Φυσικά, κανείς από εμάς δεν απαντούσε αμέσως δύο, αλλά ψάχναμε με την μέθοδο των τριών και ό,τι άλλο είχαμε μάθει στο σχολείο να απαντήσουμε. Η αδυναμία μας να απαντήσουμε δεν έκανε ούτε τον καλοκάγαθο μικροπωλητή μαθηματικό, αλλά ούτε και εμάς εμπόδισε να σπουδάσουμε και μερικούς από την παρέα να γίνουν πανεπιστημιακοί δάσκαλοι στα μαθηματικά και έναν από αυτούς και καθηγητή νευροχειρουργικής στις Η.Π.Α., όπου σήμερα διαπρέπει. Ο τελευταίος μάλιστα έμεινε για πολλά χρόνια με την απορία πόσο κάνουν οι σαρδέλες.

Όμως, τηρουμένων των αναλογιών, σε τέτοια μονοπάτια μπορεί να οδηγήσει και το PISA. Ας δούμε δύο παραδείγματα δοκιμασιών, χωρίς όμως να είναι όλες οι δοκιμασίες του PISA αυτού του επιπέδου.

Παράδειγμα ερώτησης στα Μαθηματικά

Το σχήμα δείχνει ένα πλακάκι που έχει διακοσμηθεί μ’ ένα σχέδιο:

Παράδειγμα ερώτησης στην Φυσική

H Kατερίνα πήγε μια βόλτα με το αυτοκίνητό της. Καθώς οδηγούσε, μια γάτα πετάχτηκε μπροστά στο αυτοκίνητό της.  Η Κατερίνα πάτησε το φρένο και απέφυγε τη γάτα. Ελαφρά ταραγμένη η Κατερίνα, αποφάσισε να επιστρέψει στο σπίτι της. Η παρακάτω γραφική παράσταση καταγράφει με απλό τρόπο την ταχύτητα του αυτοκινήτου κατά τη διάρκεια της οδήγησης.

1. Ποια ήταν η μέγιστη ταχύτητα του αυτοκινήτου κατά τη διάρκεια της οδήγησης;

2. Τι ώρα ήταν, όταν η Κατερίνα πάτησε το φρένο, για να αποφύγει τη γάτα; 

Σχολιασμός

Οι παραπάνω δοκιμασίες μπορούν να απαντηθούν εύκολα από έναν άνθρωπο που δεν γνωρίζει σχεδόν καθόλου μαθηματικά και σχεδόν καθόλου φυσική. Μπορεί λοιπόν εύκολα, σε περίπτωση που οι επιδόσεις των μαθητών είναι χαμηλές, να αναρωτηθεί τι μαθαίνουν τα παιδιά στο σχολείο; Μπορεί, επίσης, να αποφανθεί ότι φταίνε τα βαριά ακαδημαϊκά αναλυτικά προγράμματα, η αποστήθιση, οι εκπαιδευτικοί που δεν εργάζονται σωστά κ.λπ. Όλα αυτά όμως είναι εικασίες που μένει να διερευνηθούν.  

Αν, όμως, το «γιατρικό» στις χαμηλές επιδόσεις είναι η κατασκευή αναλυτικών προγραμμάτων με κατεύθυνση αυτές τις δοκιμασίες τότε υπάρχει σοβαρό ενδεχόμενο να αποψιλωθεί το σχολείο από κάθε έννοια επιστημονικής γνώσης.

Το πρόβλημα της αδυναμίας των μαθητών να απαντήσουν σε τέτοιες απλές ερωτήσεις είναι ένα αντικείμενο προς διερεύνηση. Όμως, σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί στο σχολείο, η φυσική και τα μαθηματικά να αντικατασταθούν από πλακάκια που ταιριάζουν μεταξύ τους και απλά διαγράμματα που δείχνουν πότε η Καίτη πάτησε το φρένο για να μην πατήσει την γάτα.

Φυσικά, παραμένει το πρόβλημα: γιατί ένα παιδί που έχει διδαχθεί στο σχολείο μαθηματικά και φυσική πολύ ανώτερου επιπέδου δεν μπορεί να απαντήσει επαρκώς σε αυτά τα ερωτήματα; Όπως δείχνουν τα στοιχεία που έχει δημοσιεύσει το PISA η κοινωνική προέλευση παίζει ελάχιστο ρόλο σε αυτές τις δοκιμασίες. Άλλωστε στατιστικά το δείγμα μαθητών που συμμετέχει στο PISA προέρχεται από όλα τα κοινωνικά στρώματα όπου δεν παρατηρείται σοβαρή συνάφεια μεταξύ υψηλών επιδόσεων και ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Άρα η απάντηση πρέπει να αναζητηθεί αλλού.

Μήπως υπάρχει αδυναμία σύνδεσης ανάμεσα στην σχολική γνώση και την εφαρμογή της; Όμως, αυτή η παραδοχή δεν εμπερικλείει μια αντίφαση; Ξέρω κάτι αν δεν μπορώ να το χρησιμοποιήσω; Η κατοχή π.χ. ενός φυσικού τύπου αρκεί για την κατανόηση ενός φυσικού φαινομένου. Η γνώση του χημικού τύπου Η2SO4 σημαίνει ταυτόχρονα και γνώση από το παιδί ότι αυτό είναι μια ουσία που καίει;

Μπορεί λοιπόν η απάντηση να μην βρίσκεται στην αποψίλωση των αναλυτικών προγραμμάτων από επιστημονικές γνώσεις και στην στροφή τους σε χρηστικές – καθημερινές δεξιότητες. Η απάντηση βρίσκεται στον αναπροσανατολισμό των βιβλίων και της διδασκαλίας σε συνδυαστικές ενότητες γνώσης – πρακτικής εφαρμογής και σε ενότητες όπου οι γνώσεις των επιμέρους μαθημάτων θα σχετίζονται τόσο μεταξύ τους όσο και με τον φυσικό κόσμο και την κοινωνική πραγματικότητα. Κάτι που εγκαταλείφθηκε σχεδόν ολοσχερώς από τα τελευταία «διαθεματικά σχολικά βιβλία» και που συνθλίβεται καθημερινά στο σχολείο των εξετάσεων και των βαθμών. 

ΠΗΓΗ: 28-12-2011, http://www.alfavita.gr/artrog.php?id=53983

* Ο Κώστας Θεριανός είναι  καθηγητής και ειδικός εκπαιδευτικός αναλυτής.