Ενδιαφέρον για το σώμα

Καλλιτεχνικές φωτογραφίες "Άριων" στην Ναζιστική Γερμανία

Κάτω από τη γνωστή ιστορία της Ευρώπης κυκλοφορεί μια υπόγεια ιστορία, η οποία αποτελείται από τη μοίρα των ανθρώπινων ενστίκτων και παθών που έχουν απωθηθεί και διαστρεβλωθεί από τον πολιτισμό. Το σημερινό φασιστικό καθεστώς, στο οποίο ο,τι ήταν κρυμμένο εμφανίζεται ολόφωτο, αποκαλύπτει τη σχέση της πρόδηλης ιστορίας μ΄αυτήν τη σκοτεινή πλευρά, την αγνοημένη τόσο από τους επίσημους θρύλους των εθνικών κρατών όσο και από την προοδευτική κριτική τους.
Ο ακρωτηριασμός αφορά κυρίως τη σχέση με το σώμα. Ο καταμερισμός της εργασίας που έκανε μια διάκριση μεταξύ επικαρπίας, από τη μια μεριά, και εργασίας, από την άλλη, καταδίκασε την ωμή δύναμη. Όσο περισσότερο εξαρτιόνταν τα αφεντικά από την εργασία των άλλων, τόσο περισσότερο την περιφρονούσαν. Η εργασία στιγματιζόταν όσο και η δουλεία. Ο χριστιανισμός είχε εξυψώσει την εργασία αλλά, ως αντιστάθμισμα, είχε υποβιβάσει τη σάρκα σε πηγή όλων των κακών.
Ανάγγειλε τη σύγχρονη αστική τάξη πραγμάτων – συμφωνώντας στο σημείο αυτό με τον παγανιστή Μακιαβέλι – πλέκοντας το εγκώμιο της εργασίας, που είχε παρουσιαστεί σαν συμφορά από την Παλαιά Διαθήκη κιόλας. Για τους πατέρες της ερήμου, τον Δωρόθεο, τον Μωυσή τον Ληστή, τον Παύλο τον Απλό και άλλους πτωχούς τω πνεύματι, η εργασία χρησίμευε ακόμη σαν κλειδί για την είσοδο στη βασιλεία των ουρανών. Για τον Λούθηρο και τον Καλβίνο, ο δεσμός μεταξύ εργασίας και σωτηρίας ήταν τόσο πολύπλοκος, που η επιμονή της Μεταρρύθμισης στην εργασία έμοιαζε σχεδόν με κοροϊδία, με το λιώσιμο ενός σκουλικιού από μια μπότα.
Οι πρίγκιπες και οι πατρίκιοι μπορούσαν να παρηγορηθούν για τη θρησκευτική άβυσσο που χώριζε τη ζωή τους πάνω στη γη από την αιώνια μοίρα τους, αναλογιζόμενοι τα οφέλη που αποκόμιζαν από τις ώρες εργασίας των άλλων. Η ανορθολογικότητα του πεπρωμένου τούς άφηνε ανοιχτή τη δυνατότητα της σωτηρίας. Οι άλλοι όμως, εκείνοι που δούλευαν, δέχονταν απλώς ισχυρότερη πίεση. Ένιωθαν αόριστα ότι ο εξευτελισμός της σάρκας από την εξουσία δεν ήταν παρά η ιδεολογική αντανάκλαση της καταπίεσης που ασκούνταν πάνω τους. Όλα τα θύματα, ως τους σύγχρονους αποικιοκρατούμενους λαούς, γνώρισαν την τύχη των σκλάβων της αρχαιότητας: όφειλαν να είναι οι αθλιότεροι των ανθρώπων. Στη φύση υπήρχαν δύο φυλές, οι ανώτεροι και οι κατώτεροι. Η απελευθέρωση του Ευρωπαίου έγινε σε συνδυασμό μ΄έναν γενικό πολιτισμικό μετασχηματισμό που μεγάλωσε το χάσμα στο εσωτερικό των απελευθερωμένων σε βαθμό ίσο με το βαθμό στον οποίο εξασθένιζε ο εξωτερικός σωματικός καταναγκασμός. Το σώμα που ήταν αντικείμενο εκμετάλλευσης όφειλε να αντιπροσωπεύει το κακό για τους κατώτερους, και το πνεύμα, στο οποίο μπορούσαν ανεμπόδιστα να αφιερωθούν οι άλλοι, το ανώτερο καλό. Τούτη η διαδικασία επέτρεψε στην Ευρώπη να πραγματοποιήσει τα πιο εξαίσια πολιτισμικά της δημιουργήματα, αλλά η προαίσθηση της απάτης που ήταν φανερή από την αρχή ενίσχυσε, μαζί με τον έλεγχο που ασκούνταν στο σώμα, τη σχέση αγάπης και μίσους μ΄αυτό το σώμα, σχέση που διαπότισε τη σκέψη των μαζών για αιώνες και βρήκε την αυθεντική έκφρασή της στη γλώσσα του Λούθηρου. Στη σχέση του ατόμου με το σώμα –το δικό του και των άλλων- η ανορθολογικότητα και η αδικία της κυριαρχίας επανεμφανίζονται με τη μορφή μιας σκληρότητας που απέχει τόσο από τη σχέση κατανόησης, από τον ευτυχισμένο διαλογισμό, όσο απέχει η κυριαρχία  από την ελευθερία. Ο νίτσε, στη θεωρία του της σκληρότητας, κι ακόμη περισσότερο ο Σάντ αναγνωρίζουν τη σημασία αυτού του παράγοντα, που βρήκε μια ψυχολογική ερμηνεία στη θεωρία του Φρόυντ για το ναρκισσισμό και το ένστικτο του θανάτου.
Η σχέση αγάπης και μίσους με το σώμα χρωματίζει όλη τη σύγχρονη κουλτούρα. Το σώμα περιφρονείται και απορρίπτεται ως κατώτερο και υπόδουλο μέρος του ανθρώπου και ταυτόχρονα γίνεται αντικείμενο του πόθου σαν κάτι απαγορευμένο, πραγμοποιημένο, αποξενωμένο. Μόνο η κουλτούρα ξέρει το σώμα σαν αντικείμενο που μπορεί να περιέλθει στην κυριότητα κάποιου, μόνο με την κουλτούρα χωρίστηκε από το πνεύμα – την πεμπτουσία της εξουσίας και της διοίκησης – ως αντικείμενο, νεκρό πράγμα, «corpus». Σ΄αυτόν τον εξευτελισμό του σώματος από τον ίδιο τον άνθρωπο, η φύση παίρνει εκδίκηση από το ότι ο άνθρωπος την ανήγαγε σε αντικείμενο κυριαρχίας, σε ακατέργαστο υλικό. Η παρόρμηση για σκληρότητα και καταστροφή ξεπηδά από μια οργανική απώθηση κάθε γειτνίασης με το σώμα^. ο Φρόυντ το εξέφρασε αυτό με ιδιοφυΐα, όταν είπε ότι η αηδία γεννήθηκε τη στιγμή που το αρσενικό ζώο πήρε την κάθετη στάση και, πιο απομακρυσμένο από το έδαφος, απώθησε σε δεύτερο επίπεδο την αίσθηση της όσφρησης που το προσέλκυε προς το εμμηνορροούν θηλυκό. Στον δυτικό, και ίσως σε κάθε πολιτισμό το σωματικό είναι ταμπού, είναι αντικείμενο έλξης και μαζί αποστροφής. Για τους έλληνες ηγεμόνες και τους ηγεμόνες της φεουδαρχικής εποχής, η σχέση με το σώμα καθοριζόταν ακόμη από την ετοιμότητα για μάχη ως όρο της κυριαρχίας. Η φροντίδα για το σώμα είχε, απλοϊκά, τον κοινωνικό της σκοπό. Ο καλός καγαθός  ήταν μόνο ως ένα βαθμό φαινομενικότητα^. το γυμνάσιο χρησίμευε ως ένα βαθμό στη διατήρηση της προσωπικής δύναμης, ή τουλάχιστον ως εκγύμναση για τη διατήρηση της ηγετικής κορμοστασιάς και στάσης. Όταν η κυριαρχία πήρε τελικά την αστική της μορφή που καθοριζόταν από το εμπόριο και τις επικοινωνίες, έγινε μια τυπική αλλαγή. Η ανθρωπότητα δεν υποδουλώνεται πια από το σπαθί, αλλά από έναν γιγάντιο μηχανισμό, που τελικά σφυρηλατεί και πάλι το σπαθί. Έτσι χάθηκε ο αποχρών λόγος για την εξύψωση του ανδρικού σώματος^. οι ρομαντικές προσπάθειες του 19^ου και 20^ου αιώνα για αναγέννηση του σώματος εξιδανίκευαν κάτι νεκρό και ακρωτηριασμένο. Ο Νίτσε, Ο Γκωγκέν, Ο Γκεόργκε, ο Κλάγκες αναγνώρισαν την ανώνυμη ηλιθιότητα που είναι αποτέλεσμα της προόδου. Κατέληξαν όμως σε λανθασμένο συμπέρασμα. Δεν κατάγγειλαν την αδικία, όπως είναι, αλλά τη δόξασαν, όπως ήταν κάποτε. Η εχθρότητα απέναντι στη μηχανοποίηση έγινε στολίδι της βιομηχανικής μαζικής κουλτούρας, που δεν μπορεί να κάνει χωρίς ευγενικές κινήσες. Παρά τη θέλησή τους, οι καλλιτέχνες ετοίμασαν τη χαμένη εικόνα της ενότητας σώματος και ψυχής για τη διαφήμιση. Ο εκθειασμός των φαινομένων ζωτικότητας, από την «άγρια ξανθιά» ως τη νησιώτισσα του Ειρηνικού, καταλήγει στο εξωτικό φίλμ, στις διαφημιστικές αφίσες για χάπια και κρέμες δέρματος, που συμβολίζουν τον εγγενή σκοπό της διαφήμισης: τον καινούριο, μεγάλο, ωραίο, ευγενή τύπο ανθρώπου: τον αρχηγό (Führer) και τις αγέλες του. Οι φασίστες αρχηγοί παίρνουν ξανά στα χέρια τους τα εργαλεία του θανάτου^. εξοντώνουν τους αιχμαλώτους τους με πιστόλι και το καμτσίκι τους, όχι επειδή είναι πιο δυνατοί, αλλά επειδή αυτός ο γιγάντιος μηχανισμός και οι αληθινοί του κάτοχοι της δύναμης, που ποτέ δεν κάνουν τίποτε, παραδίδουν στους πρώτους τα θύματα της κρατικής λογικης.
Το σώμα δεν μπορεί να ξαναγίνει ευγενικό^. παραμένει πτώμα ακόμη κι όταν γυμνάζεται αυστηρά. Ο μετασχηματισμός του σε κάτι νεκρό, που φαίνεται στο όνομά του, ήταν ένα μέρος της παμπάλαιης  διαδικασίας που μετέτρεψε τη φύση σε ύλη. Τα έργα του πολιτισμού είναι προϊόν της εξιδανίκευσης, αυτής της αγάπης-και-μίσους για το σώμα και τη γη, την οποία ξερίζωσε η κυριαρχία απ΄όλους τους ανθρώπους. Η ιατρική χρησιμοποιεί την ψυχική αντίδραση για την αφιέρωση του σωματικού μέρους του ανθρώπου σε παραγωγικούς σκοπούς, η τεχνική τη χρησιμοποιεί για να μετατρέψει όλη τη φύση σε πράγμα. Αλλά ο δολοφόνος, ο εγκληματίας, οι κτηνώδεις κολοσσοί που χρησιμοποιούνται από τους νόμιμους ή παράνομους, μεγάλους και μικρούς κυβερνώντες και είναι πάντα παρόντες όταν πρόκειται να βγει από τη μέση κάποιος, οι τραμπούκοι και οι μπράβοι, ο χειροδύναμος σύντροφος, που σηκώνεται όρθιος όταν κάποιος κάνει τον σπουδαίο, οι τρομακτικές μορφές στις οποίες παραδίδεται κανείς  όταν φύγει από πάνω του το προστατευτικό χέρι της εξουσίας, όταν χάσει τα χρήματα και τη θέση του, όλοι αυτοί οι λυκάνθρωποι που ζουν στα σκοτάδια της ιστορίας, που συντηρούν το φόβο και που χωρίς αυτούς δεν μπορεί να υπάρξει κυριαρχία: σ΄αυτούς,  η αγάπη-μίσος για το σώμα είναι βάναυση και άμεση, βεβηλώνουν ό,τι αγγίζουν, καταστρέφουν  ό,τι βλέπουν στο φως, και τούτη η καταστροφή είναι το μίσος που τους εμπνέει η πραγμοποίηση^. με τυφλή οργή επαναλαμβάνουν πάνω στο ζωντανό αντικείμενο ό,τι δεν μπορούν να εμποδίσουν να συμβεί: το διαχωρισμό της ζωής σε πνεύμα και στο αντικείμενό του. Έλκονται ακατανίκητα από τον άνθρωπο, θέλουν να τον αναγάγουν σε σώμα, τίποτε δεν πρέπει να έχει το δικαίωμα να ζει. Η έχθρα αυτή των κατώτερων –έχθρα που άλλοτε καλλιεργούνταν με επιμέλεια και διατηρούνταν από τους λαϊκούς και εκκλησιαστικούς ηγέτες- για τη ζωή, που δεν έχει να τους προσφέρει τίποτε και μπορούν να συνάψουν μ΄αυτήν μια παρανοϊκή και ομοφυλόφιλη σχέση μέσω της δολοφονίας, ήταν πάντα ένα απαραίτητο εργαλείο της τέχνης της διακυβέρνησης. Η έχθρα των σκλαβωμένων για τη ζωή είναι μια ανεξάντλητη ιστορική δύναμη της σκοτεινής πλευράς της ιστορίας. Ακόμη και η πουριτανική υπερβολή, το πιοτό, παίρνει απελπισμένη εκδίκηση από τη ζωή.
Η αγάπη για τη φύση και τη μοίρα που εκφράζεται στην ολοκληρωτική προπαγάνδα δεν είναι παρά μια αδύναμη αντίδραση στη φυλάκιση του σώματος, στον αποτυχημένο πολιτισμό. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να απαλλαχτούν από το σώμα τους, και το εξυμνούν όταν δεν έχουν το δικαίωμα να το βάλουν πίσω. Η «τραγική» κοσμοθεώρηση των φασιστών είναι η ιδεολογική παραμονή της πραγματικής σφαγής. Αυτοί που εξυμνούν το σώμα, οι γυμναστές και οι πρόσκοποι, ήταν ανέκαθεν πιο κοντά στην ανθρωποκτονία, όπως οι φυσιολάτρες ήταν ανέκαθεν πιο κοντά στο κυνήγι. Βλέπουν το σώμα σαν κινούμενο μηχανισμό: οι κλειδώσεις τους συνδέουν τα κομμάτια του και η σάρκα τους αποτελεί την επένδυση του σκελετού. Χρησιμοποιούν το σώμα τους και τα μέλη τους σαν να ήταν διαχωρισμένοι απ΄αυτά. Η εβραϊκή παράδοση μας συμβουλεύει να μη μετράμε έναν άνθρωπο με το μέτρο, γιατί μόνο τους νεκρούς μετράμε – για το φέρετρο. Αυτό όμως είναι η χαρά των χειραγωγών του σώματος. Χωρίς να το ξέρουν, μετρούν τους άλλους, με τη ματιά του φερετροποιού. Προδίδονται όταν ανακοινώνουν το αποτέλεσμα: αποκαλούν τους ανθρώπους ψηλούς, κοντούς, χοντρούς και βαρείς. Ενδιαφέρονται για τις αρρώστιες, κατά τη διάρκεια του φαγητού κατοπτεύουν το θάνατο των ομοτράπεζών τους, και το ενδιαφέρον τους για όλα αυτά δεν εκλογικεύεται παρά μόνο επιπόλαια από τη μέριμνά τους για την υγεία των άλλων. Η γλώσσα κάνει το ίδιο. Έχει μετατρέψει τον περίπατο σε «κίνηση», και τα φαγητά σε «θερμίδες», όπως ακριβώς τα γαλλικά και τα αγγλικά δεν κάνουν διάκριση μεταξύ ζωντανού και νεκρού ξύλου, αλλά αποκαλούν και τα δύο bois και wood αντίστοιχα. Με τις στατιστικές για τη θνησιμότητα η κοινωνία ανάγει τη ζωή σε χημική διαδικασία.
Στον διαβολικό εξευτελισμό του αιχμαλώτου τού στρατοπέδου συγκέντρωσης – εξευτελισμό που προστίθεται χωρίς λογική αιτία στον μαρτυρικό θάνατο από τον σύγχρονο δήμιο – εκφράζεται η μη εξιδανικευμένη αλλά απωθημένη εξέγερση της απαγορευμένης φύσης, η οποία εκδηλώνεται με τη φρικτότερη μορφή στους μάρτυρες του έρωτα, τους λεγόμενους σεξουαλικούς εγκληματίες και ελευθέριους, γιατί το σεξ αντιπροσωπεύει το σώμα στην πλήρη του μορφή, την έκφραση αυτού προς το οποίο στρέφονται μυστικά όλοι με απελπισία. Στην ελεύθερη σεξουαλικότητα ο δολοφόνος φοβάται τη χαμένη αμεσότητα, την πρωταρχική ενότητα στην οποία δεν μπορεί πια να υπάρξει και η οποία είναι το νεκρό που ανασταίνεται και ζει. Ο δολοφόνος τα κάνει όλα ένα μετατρέποντάς τα σε μηδέν, επειδή είναι αναγκασμένος να καταπνίξει την ενότητα μέσα του. Το θύμα αντιπροσωπεύει γι΄αυτόν τη ζωή που έχει υπερνικήσει το διαχωρισμό^. η ζωή πρέπει να διασπαστεί και το σύμπαν δεν πρέπει να είναι παρά σκόνη και αφηρημένη δύναμη.
Αφορισμός από το μέρος «Σημειώσεις και Σχεδιάσματα» του βιβλίου «Διαλεκτική του Διαφωτισμού», Horkheimer & Adorno, εκδ. ύψιλον. Μετάφραση: Ζήσης Σαρίκας.
Οι φωτογραφίες από το TVXS
 Eagainst